Giriş
Arkadaşlar, şöyle bir an için düşünelim: Sevdiğimiz bir eşya — belki bir kitap, belki bir bisiklet — dostumuz tarafından bize “al kullan, geri getirdiğinde olur” diyerek veriliyor. İçimiz rahat, güven dolu… Ama ya teklif şöyle olur: “Eşya seninle olsun, ama her ay bana bir küçük bedel ödersin” gibi bir şart eklenirse? Bu durumda “ödünç” gerçekten aynı şey mi? İşte tam da burada karşımıza çıkan şu soru geliyor: Kullanım Ödüncü Sözleşmesi ivazlı olabilir mi? Yani, malın ücretsiz kullanımına dayanması gereken bir sözleşme karşılığında bir bedel alınabilir mi? Bu yazıda birlikte bu hukuki ve toplumsal soruna eğileceğiz.
—
Kullanım Ödüncünün Kökenlerine Bir Bakış
“Kullanım ödüncü” kavramı, aslında eski Roma hukukundan beri geliyor. Örneğin Roma’da “Commodatum” adıyla anılan, bir malın tamamen bedelsiz kullanımına bırakıldığı bir ilişki vardı. ([DergiPark][1]) Günümüzde Türk hukukunda da bu ilişki, Kullanım Ödüncü (Ariyet) Sözleşmesi başlığı altında düzenlenmiş durumda. ([Av. Ahmet Ekin][2]) Bu sözleşmelerin temel özelliği, malın kullanımı için devredilmesi, mülkiyetin devri olmaması ve asıl yönünün karşılıksız kullanım olmasıdır. ([3ehukuk.com][3]) Böylece hukuken “ivazsız” yani bedelsiz olması beklenen bir ilişki ortaya çıkar.
—
Günümüzde “İvazlı Olabilir mi?” Sorusu ve Yansımaları
Peki günümüzde bu klasik yaklaşımın dışına çıkmak mümkün mü? Yani kullanım ödüncüsü ivazlı olabilir mi yani karşılıklı olarak düzenlenebilir mi? Hukuk kaynaklarına baktığımızda şöyle bir tabloyla karşılaşıyoruz:
Türk hukukunda genellikle kullanım ödüncüsünün ivazsız olduğu vurgulanıyor. Örneğin, bir malın karşılıksız olarak kullanılmasını devretmeyi ve kullanıldıktan sonra geri verilmesini içeren bir sözleşmedir. ([Ekin Hukuk][4])
Ancak bazı hukuk yazılarında “ivazlı hale getirilebilir mi?” sorusuna evet denebileceği yönünde görüşler bulunuyor. Özellikle uygulamada malın kullanım hakkı bedeli karşılığında verilmişse ya da karşılık içeren bir düzenleme yapılmışsa bu durum tartışma konusu olabiliyor. ([Bordo Forum][5])
Ama burada önemli bir uyarı var: Eğer kullanım ödüncüsü bedel ödenerek yapılmışsa, hukuken bu işlem aslında farklı bir sözleşme türüne (örneğin kira sözleşmesi) yaklaşabilir. Çünkü kira sözleşmesinin temelinde bedel karşılığı kullanım hakkı devri vardır.
Yani pratikte “evet, olabilir gibi görünüyor ama dikkat et” denebilir. Karşılıklılık varsa, taraflar arasında açık bir sözleşme ile bedel belirlenmişse, kullanım ödüncü mekanizması dışında farklı hukuki karakterde bir işlem oluşma riski vardır.
—
Beklenmedik Alanlarla İlişkilendirme: Paylaşım Ekonomisi ve Dijital Uygulamalar
Burada devreye, daha “beklenmedik” bir ilişki giriyor: günümüz paylaşım ekonomisi. Örneğin bir müzik stüdyosu ekipmanı, bir yazılımcının kullandığı bir yazılım lisansı ya da bir dijital platform üzerinden “kullanım hakkı” devri… Bu tür kullanım hakkı devri bedelli olabilir. Bu durumda “kullanım ödüncü” mi yoksa “kiralama” ya da “lisanslama” mı olduğu önemli.
Bir yandan “bedelsiz kullanım” temelinde kurulan kullanım ödüncü sözleşmesi düşünülürken, öte yandan dijital çağda kullanım hakkı devri için para ödenmesi yaygınlaştı. Bu da şunu düşündürüyor: Belki kullanım ödüncü geleneksel çizgisinden sapıyor ve “karşılıklı edim” içeren bir modele kayıyor. Hukuken bu da farklı yorumlara yol açıyor.
—
Gelecekteki Potansiyel Etkileri
Geleceğe baktığımızda birkaç önemli etki ön plana çıkabilir:
1. Hukuki Sözleşme Şekillerinin Evrimi: Paylaşım, ücretli kullanım hakkı devri gibi modeller yaygınlaştıkça, hukuk düzenlemeleri de alışılmış “ivazsız” kullanım ödüncü modelinden saparak daha karmaşık sözleşme tiplerini benimseyebilir.
2. Dijital Haklar ve Kullanım: Fiziksel eşyalardan dijital haklara, lisanslara geçiş oldukça hızlı. Bu durum “kullanım ödüncü” sözleşmesinin klasik sınırlarını zorlayabilir — örneğin bedelli kullanım hakkı devri yaygınlaşırsa, ivazsızlık ilkesi tartışılır hâle gelir.
3. Toplumsal Güven ve Paylaşım Kültürü: Bedelli ya da karşılıklı edimli kullanım modelleri yaygınlaştıkça, “yalnızca güvene dayalı ödünç ilişki” anlayışı değişebilir. Bu da paylaşım kültürünü ve sosyal bağları etkileyebilir.
4. Sözleşme Uygulamalarında Netlik Gereksinimi: Tarafların sözleşme türünü doğru belirlemesi, bedel var mı yok mu, kullanım süresi ne, devretme var mı gibi soruların netleşmesi giderek daha kritik olacak.
—
Sonuç
Özetle: “Kullanım ödüncü ivazlı olabilir mi?” sorusuna kesin bir “hayır” ya da “evet” demek kolay değil. Geleneksel hukuki yapı içerisinde kullanım ödüncü ivazsız bir işlem olarak düzenlenmiş durumda. Öte yandan, modern uygulamalarda bedel karşılığı kullanım hakkı devri yaygınlaşıyor ve bu durumda ilişki doğası gereği değişiyor. Eğer siz bir kullanım ödüncü sözleşmesi yapıyorsanız — veya böyle bir ilişki içine girecekseniz — tarafların niyeti, sözleşmenin içeriği ve kullanılan terimler çok önem kazanıyor.
Gelecekte hukukun bu konuda nasıl bir evrim geçireceğini birlikte göreceğiz. Ancak şimdiden şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Bedelli kullanım devri yapılıyorsa, “kullanım ödüncü” yerine “kira”, “lisans” ya da “kullanım hakkı devri” gibi farklı bir hukuki çerçeve düşünülmeli.
—
İstersen, bu konuya dair hukuki örnekler, mahkeme kararları ya da karşılaştırmalı yabancı hukuk analizleriyle devam edebilirim.
[1]: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/857419?utm_source=chatgpt.com “ROMA HUKUKUNDA KULLANIM ÖDÜNCÜ (ARİYET) SÖZLE”
[2]: https://www.ahmetekin.av.tr/kullanim-oduncu-ariyet-sozlesmesi/?utm_source=chatgpt.com “Kullanım Ödüncü (Ariyet) Sözleşmesi – Av. Ahmet Ekin”
[3]: https://www.3ehukuk.com/makaleler/odunc-sozlesmeleri?utm_source=chatgpt.com “ÖDÜNÇ SÖZLEŞMELERİ | 3E Hukuk Bürosu”
[4]: https://www.ekinhukuk.com.tr/kullanim-oduncu-sozlesmesi/?utm_source=chatgpt.com “Kullanım Ödüncü Sözleşmesi Nedir? – Ekin Hukuk”
[5]: https://www.bordoforum.com/threads/kullandirma-borcu-nedir.20022/?utm_source=chatgpt.com “Kullandırma Borcu Nedir ? | Bordo Forum”